Κρητική Μυθολογία – Α’ Μέρος ( Ευρώπη, Τάλως, Μίνωας )

Η Κρήτη, όπως η Σαμοθράκη και η Δήλος θεωρούνταν μία από τις αναγνωρίσιμες μήτρες των θεογονικών παραδόσεων και του ολυμπιακού πανθέου. Παραδίδει σχετικά ο Διόδωρος:

Περὶ μὲν οὖν τῶν θεῶν οἱ Κρῆτες τῶν παρ᾽ αὐτοῖς λεγομένων γεννηθῆναι τοιαῦτα μυθολογοῦσι· τὰς δὲ τιμὰς καὶ θυσίας καὶ τὰς περὶ τὰ μυστήρια τελετὰς ἐκ Κρήτης εἰς τοὺς ἄλλους ἀνθρώπους παραδεδόσθαι λέγοντες τοῦτο φέρουσιν, ὡς οἴονται, μέγιστον τεκμήριον· τήν τε γὰρ παρ᾽ Ἀθηναίοις ἐν Ἐλευσῖνι γινομένην τελετήν, ἐπιφανεστάτην σχεδὸν οὖσαν ἁπασῶν, καὶ τὴν ἐν Σαμοθρᾴκῃ καὶ τὴν ἐν Θρᾴκῃ ἐν τοῖς Κίκοσιν, ὅθεν ὁ καταδείξας Ὀρφεὺς ἦν, μυστικῶς παραδίδοσθαι, κατὰ δὲ τὴν Κρήτην ἐν Κνωσῷ νόμιμον ἐξ ἀρχαίων εἶναι φανερῶς τὰς τελετὰς ταύτας πᾶσι παραδίδοσθαι, καὶ τὰ παρὰ τοῖς ἄλλοις ἐν ἀπορρήτῳ παραδιδόμενα παρ᾽ αὐτοῖςμηδένα κρύπτειν τῶν βουλομένων τὰ τοιαῦτα γινώσκειν· τῶν γὰρ θεῶν φασι τοὺς πλείστους ἐκ τῆς Κρήτης ὁρμηθέντας ἐπιέναι πολλὰ μέρη τῆς οἰκουμένης, εὐεργετοῦντας τὰ γένη τῶν ἀνθρώπων καὶ μεταδιδόντας ἑκάστοις τῆς ἐκ τῶν ἰδίων εὑρημάτων ὠφελείας. (Διόδωρος 5.77.3-4)

[Μετάφραση]

Αυτοί λοιπόν είναι οι μύθοι των Κρητών σύμφωνα με τους οποίους οι θεοί γεννήθηκαν στον τόπο τους· και για τους ισχυρισμούς τους ότι αυτοί παρέδωσαν στους άλλους ανθρώπους τις τιμές προς τους θεούς και τις θυσίες προς αυτούς και τα τελετουργικά που τελούνται στη διάρκεια των μυστηρίων, προβάλλουν αυτό το πολύ σπουδαίο, όπως νομίζουν, τεκμήριο· και τα τελετουργικά που τελούν οι Αθηναίοι στην Ελευσίνα και που είναι σχεδόν η πιο λαμπρή γιορτή απ’ όλες, και όσα τελούνται στη Σαμοθράκη και στη Θράκη από τους Κίκονες, απ’ όπου καταγόταν ο Ορφέας που τα εισήγαγε, όλα αυτά παραδόθηκαν με τη μορφή των μυστηρίων, ενώ στην Κνωσό της Κρήτης συνηθίζεται να παραδίδονται φανερά οι τελετές αυτές σε όλους, και όσα στους άλλους παραδίδονται κρυφά σ’ αυτούς δεν αποκρύπτονται από κανέναν που θα θελήσει να τα γνωρίσει. Γιατί ισχυρίζονται ότι οι περισσότεροι θεοί ξεκίνησαν από την Κρήτη και επισκέφθηκαν πολλά μέρη της γης, ευεργετώντας τους λαούς και παρέχοντας στον καθένα την ωφέλεια που προέκυπτε από τις εφευρέσεις τους.

Ό,τι γνωρίζαμε για την Κρήτη μέχρι τον 19ο αι. ήταν από τους μύθους που μας πληροφορούσαν για τη σοφή οργάνωση και τους θεόδοτους νόμους, τη δύναμη και την εξάπλωσή της σε μεγάλη ακτίνα, τον πλούτο και την τεχνική ανάπτυξη, πρόσωπα με υπέρμετρες ικανότητες ή ιδιότητες.
Ό,τι γνωρίζαμε για τον κρητικό μυθόκοσμο είναι από αθηναϊκές πηγές. Σημαντικό ρόλο παίζουν Αθηναίοι ήρωες στην Κρήτη (Δαίδαλος, Θησέας, Πρόκρις) και Κρήτες ήρωες στην αθηναϊκή επικράτεια (Μίνωας, Ανδρόγεως, Αριάδνη, Φαίδρα, Δευκαλίων, Πανδίων-Πανδάρεος).
Και στην κρητική μυθολογία θεοί και άνθρωποι μετακινούνται. Οι πορείες τους αντανακλούν πορείες ανθρώπων που φέρουν μαζί τους έναν τρόπο ζωής και τις λατρείες τους.
Αναπόφευκτα, και ως συνέπεια του προηγούμενου, στην κρητική μυθολογία συνενώνονται ή γεφυρώνονται παραδόσεις παλαιές και νεότερες σε ένα ενιαίο σύνθετο σύστημα, αυστηρά δομημένο, όπου όλοι συνδέονται με δεσμούς συγγένειας.
Πυρήνας των μύθων είναι δύο ιστορικά στοιχεία: α) μια ισχυρή λατρευτική παράδοση με μια Μεγάλη Μητέρα Θεά της φύσης και της γονιμότητας, β) η ακμή του μινωικού πολιτισμού με κεντρικό φορέα εξουσίας τον Μίνωα. Έτσι σε κάθε μύθο συμπλέκονται λατρευτικά και ηρωικά στοιχεία.

ΕΥΡΩΠΗ

Ευρώπη ονομαζόταν η κόρη της Τηλέφασσας ή της Κασσιέπειας και του Φοίνικα, γιου του Αγήνορα ή και του ίδιου του Αγήνορα.

Ο έρωτας που ενέπνευσε στον Δία και η αρπαγή της από αυτόν θυμίζουν την ιστορία της Περσεφόνης και του Πλούτωνα ή τη συνάντηση του Οδυσσέα και της Ναυσικάς. Και αυτή έπαιζε με τις συντρόφισσές της και μάζευε άνθη σε θαλερό τοπίο στην ακρογιαλιά της Τύρου ή της Σιδώνας, όπου βασίλευε ο πατέρας της. Εκεί την είδε ο Δίας. Για να την πλησιάσει μεταμορφώθηκε σε ήρεμο κάτασπρο ταύρο^[1], με κέρατα σαν μισοφέγγαρο το καθένα, που πήγε και ξάπλωσε στα πόδια του κοριτσιού. Τον φόβο διαδέχθηκε η επιθυμία του κοριτσιού να καθίσει στη ράχη του. Γρήγορος σαν αστραπή, ο ταύρος ανασηκώθηκε και όρμησε στη θάλασσα ώστε να μην προλάβει η Ευρώπη να κατεβεί αλλά ούτε και κανένας να προλάβει να παρέμβει. Το ζευγάρι συνόδευε πομπή (δελφίνια, Νηρηίδες, Τρίτωνες, Ποσειδώνας) μέχρι την Κρήτη. Αγκιστρωμένη στα κέρατα η Ευρώπη, κατέβηκε από τη ράχη του ζώου στη Γόρτυνα, όπου οι Ώρες ετοίμασαν το νυφικό κρεβάτι στο Δικταίον άντρον, τόπο γέννησης του Δία, ή στη Γόρτυνα, πλάι στον ποταμό Ληθαίο και κάτω από πλατάνια που από τότε δεν έχαναν ποτέ το φύλλωμά τους (δενδρολατρεία) ή στο Ιδαίον άντρο. Τα δώρα του Δία στη νύφη ήταν: ο Τάλος (χάλκινος γίγαντας που προστάτευε την Κρήτη), ένας χρυσός σκύλος (δεν του ξέφευγε κανένα θήραμα), μια φαρέτρα με βέλη που δεν αστοχούσαν. (Εικ. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60)

Από την ένωση του ζευγαριού προέκυψαν τρία παιδιά, ο Μίνωας, ο Σαρπηδόνας, ο Ραδάμανθυς.

Την εποχή που γίνονταν οι ιεροί γάμοι στην Κρήτη βασίλευε ο Αστέριος ή Αστερίων που κρατούσε από τον Δευκαλίωνα.

Ο πατέρας του Τέκταμος, γιος του Δώρου, είχε έρθει στην Κρήτη και παντρεύτηκε την κόρη του Κρηθέα. Με αυτό τον άκληρο γιο του ζεύγους, τον Αστερίωνα πάντρεψε ο Δίας την Ευρώπη, ο οποίος υιοθέτησε τα παιδιά της από τον Δία και σε αυτά παρέδωσε την εξουσία του.^[2]

Η Ευρώπη μετά τον θάνατό της λατρεύτηκε με το όνομα Ελλωτίς ή Ελλωτία. Στα Ελλώτια, γιορτή χαράς για την ανάσταση της φύσης, έπλεκαν ένα τεράστιο στεφάνι με περίμετρο είκοσι πήχεις (περίπου εννιά μέτρα) γύρω από τους μηρούς του αγάλματός της. Ο Αθήναιος παραδίδει ότι μέσα σε αυτό το στεφάνι περιέφεραν τα οστά της Ευρώπης σε πομπή. Όσο για τον ταύρο στον οποίο μεταμορφώθηκε ο Δίας απαθανατίστηκε ως ο ομώνυμος αστερισμός ανάμεσα στα σημεία του ζωδιακού κύκλου. Και εδώ, το θηλυκό παραμένει στη γη, ενώ το αρσενικό τοποθετείται στον ουρανό. Αυτή η τοποθέτηση μας επιτρέπει να εκλαμβάνουμε τον μύθο της Ευρώπης και του Δία σαν μια παραλλαγή της ένωσης του Ουρανού και της Γης. Εξάλλου, Προσωκρατικοί φιλόσοφοι, λ.χ. ο Θαλής ή ο Φερεκύδης, θεωρούσαν το νερό ως αρχή των πάντων. Από τα νερά αναδύεται η γη, τα νησιά και το σύνολο της ξηράς. Σε αυτήν την περίπτωση ο μύθος της Ευρώπης μπορεί να συσχετιστεί με άλλους που περιγράφουν την ανάδυση θεαινών, όπως η Αφροδίτη και το όνομα Ευρώπη να θεωρηθεί μια άλλη ονομασία της Γης/Γαίας. Εξάλλου, οι λατρείες προς τιμή της Ευρώπης είναι συνδεδεμένες με δέντρα.

Οι απαρχές του συμβολισμού του δέντρου και η σύνδεσή του με θρησκευτικές τελετουργίες εντοπίζονται στο μεταβατικό στάδιο από την οικονομία του κυνηγιού στην οικονομία της γεωργίας, την περίοδο δηλαδή «της συλλεκτικής οικονομίας και της τροφοσυλλογής από τα δέντρα και τα άγρια φυτά», οπότε η ανάπτυξη του δέντρου και η ωρίμανση των καρπών του συσχετίζεται με τις εναλλαγές των εποχών, και ταυτίζεται τελικά με το σύνολο της φύσης και τον κύκλο της ζωής -γι’ αυτό και αργότερα το ιερό δέντρο πλαισιώνεται από κοσμογονικά σύμβολα (ήλιος, σελήνη) και τυποποιείται εικαστικά^[3]. Το μοτίβο του δέντρου εμφανίστηκε νωρίς στη μινωική κεραμική και σε χρυσά σφραγιστικά δαχτυλίδια, άλλοτε ίσως για να τονίσουν τον αγροτικό χαρακτήρα της κοινωνίας των Μινωιτών (καμαραϊκά αγγεία), άλλοτε με τον ιδιαίτερο συμβολισμό του κύκλου της ζωής (μικρογλυφία). Η Μεγάλη Θεά, της οποίας η ταύτιση με τη φύση υποβάλλεται στην κρητομυκηναϊκή τέχνη με ποικίλους τρόπους, εμφανίζεται κάτω από το δέντρο να δέχεται προσφορές υποδεικνύοντας σκηνές υπαίθριας λατρείας^[4], (Εικ. 61) ή λατρευτής φέρνει σφάγιο στο ιερό δέντρο, μπροστά από το οποίο έχει τοποθετηθεί κινητός τραπεζιόσχημος βωμός^[5]· (Εικ. 62)άλλοτε πάλι το δέντρο, στημένο σε βωμό, μεταφέρεται με πλοίο^[6], ή πλαισιώνεται από δύο αντωπά ζώα^[7]. (Εικ. 63) Η επίκληση της θεότητας γίνεται με το άγγιγμα ή το σείσιμο των κλαδιών του δέντρου^[8]. (Εικ. 64)

Η λατρεία της φύσης διατηρήθηκε, ακόμη κι όταν η Μεγάλη Μητέρα Θεά παραγκωνίσθηκε από τον πολυθεϊσμό της Μυκηναϊκής εποχής που παγιώθηκε αργότερα στο ολυμπιακό δωδεκάθεο. Στην ανεικονική τέχνη των Σκοτεινών Αιώνων επιβιώνει το μοτίβο του δέντρου, όπως και στον εικονογραφικό ρυθμό που ακολουθεί από το τέλος του 8ου αι. π.Χ., κατά την ανατολίζουσα περίοδο αλλά και στο ολυμπιακό δωδεκάθεο με τον θεό «δενδρίτη» και τον Διόνυσο, την Αθηνά και το ιερό της δέντρο, την ελιά.^[9] Ακόμη και στην ίδια την Κρήτη, σε στατήρα από τη Γόρτυνα του 4ου αι. π.Χ. (Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, Νέα Υόρκη, Μητροπολητικό Μουσείο), η Ευρώπη, κόρη του Φοίνικα, εικονίζεται καθισμένη πάνω σε δέντρο και όχι πάνω στον ταύρο. (Εικ. 65, 7, 416, 417)

¹ Ο ταύρος έχει μια ιδιαίτερη παρουσία στην κρητική μυθολογία και ιστορία. Για τη λατρεία και τους μύθους που τον περιβάλλουν στον μεσογειακό χώρο, βλ. The Bull in the Mediterranean World, 2003.

² Δεν μπορεί να μην επισημάνει κανείς ότι μόνο μεταγενέστερη μυθοπλασία θα τεκμηρίωνε την παρουσία Δωριέων στο νησί πριν καν εμφανιστεί η γενιά του Μίνωα, ότι πολιτικοί λόγοι θα υπέτασσαν την παλαιά γενιά του Μίνωα στους νεότερους Δωριείς.

³ Νότα Κούρου, «Μεταλλάξεις ενός εικαστικού σχήματος με ιδιαίτερο συμβολισμό. Από το δέντρο της ζωής στην Ελαία της Αθηνάς», Περίαπτο 1 (1998) 29-39, όπου και πλούσια βιβλιογραφία για το θέμα του ιερού δέντρου, του δέντρου της ζωής ή της γνώσης στην τέχνη των λαών της ανατολικής Μεσογείου· εδώ σ. 29, 30.

⁴ Χρυσό σφραγιστικό δακτυλίδι από τον θησαυρό της Ακρόπολης των Μυκηνών. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. 992.

⁵ Χρυσό δακτυλίδι από τις Μυκήνες, θαλ. τ. 84. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. 3148.

⁶ Χρυσό σφραγιστικό δακτυλίδι από το Μόχλο. Μουσείο Ηρακλείου, αρ. 259.

⁷ Χρυσό δακτυλίδι από τις Μυκήνες, θαλ. τ. 26. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. 6513.

⁸ Χρυσό δακτυλίδι από τις Μυκήνες, θαλ. τ. 9. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. 3179.

⁹ Ν. Κούρου, ό.π. Η συγγραφέας παραθέτει έργα των τεχνών μέχρι τον 2ο αι. μ.Χ., αποδεικνύοντας τη συνεχή παρουσία του δέντρου και του συμβολισμού του.

ΤΑΛΟΣ

Θεωρούνταν χάλκινο γιγάντιο ρομπότ, κατασκεύασμα του Ήφαιστου για τον Μίνωα ή του Δία για την Ευρώπη ή του Δαίδαλου. Άλλοτε πάλι λογαριαζόταν για έμψυχος φύλακας της Κρήτης, στερνός απόγονος του χαλκού γένους ή γιος του Κρήτα ή του Οινοπίωνα, πατέρας του Φαιστού, του ίδιου του θεού της φωτιάς Ήφαιστου, που με τη σειρά του είχε γιο τον Ραδάμανθυ, επομένως ο Τάλος ήταν παππούς του. Άλλη εκδοχή θέλει αυτόν τον τόσο βαθιά ριζωμένο στη λαϊκή συνείδηση γίγαντα να συνδέεται με δεσμούς συγγένειας με τον Μίνωα ως τρίτος αδελφός του μετά τον Σαρπηδόνα και τον Ραδάμανθυ.

Ως φύλακας διέσχιζε το νησί από άκρη σε άκρη τρεις φορές την ημέρα πετώντας βράχους στη θάλασσα, όπως είχαν κάνει οι Λαιστρυγόνες στον Οδυσσέα και τους συντρόφους του, και αποτρέποντας όσους ξένους αποβιβάζονταν να προχωρούν στο εσωτερικό του νησιού αλλά και εμποδίζοντας τους ντόπιους να φεύγουν από το νησί χωρίς την άδεια του Μίνωα. Αν κάποιος παραβίαζε τους κανόνες, τότε ο Τάλος πηδούσε στη φωτιά, πυράκτωνε το στήθος του και μετά έσφιγγε τον παραβάτη πάνω του και τον έκαιγε. [Παραλλαγή] Αναρωτιέται κανείς αν το φτερωτό πνεύμα που αποτυπώνεται σε νομίσματα της Φαιστού, φέρει την ονομασία Τάλων και ενίοτε κρατά μια πέτρα είναι αυτός ο φύλακας του νησιού που πετούσε βράχους στη θάλασσα. (Εικ. 66, 67)

Μια άλλη εκδοχή τον καθιστά περισσότερο πολιτικό πρόσωπο, με την έννοια ότι διασφάλιζε την ομαλή λειτουργία των κοινοτήτων. Τρεις φορές τον χρόνο μετέφερε τις χάλκινες πλάκες του νόμου από άκρη σε άκρη του νησιού, υποδεικνύοντας το σωστό και το δίκαιο στην ύπαιθρο -σε αυτές οφείλεται και η προσωνυμία του χαλκοῦς (Πλάτων, Μίνως, 320c). Αντίθετα, ο Ραδάμανθυς ήταν υπεύθυνος για την τήρηση του δικαίου στις πόλεις. Με αυτόν τον τρόπο αποτυπώνεται μια αποκεντρωμένη διοίκηση με δύο παρέδρους γύρω από τον βασιλιά Μίνωα.

Ο Τάλος θεωρούνταν άτρωτος σε όλο του το σώμα εκτός από το κάτω μέρος της κνήμης, όπου βρισκόταν μια μικρή φλέβα που την έκλεινε ο αστράγαλος. Όταν έφτασαν οι Αργοναύτες στο νησί, η Μήδεια του έβγαλε το καρφί στη φτέρνα που κρατούσε το θεϊκό υγρό μέσα του (αχίλλειος πτέρνα), αφού του υποσχέθηκε την αθανασία (Πελίας) ή του έβαλε μανία ή με μάγια κατόρθωσε να του σχίσει τη φλέβα και ο Τάλος πέθανε. Παλαιότερη παράδοση λέει ότι τον σκότωσε ο Ποίας, ο πατέρας του Φιλοκτήτη, διατρυπώντας τη φλέβα με ένα βέλος. (Εικ. 68, 69, 70)

Μια πιο ορθολογική προσέγγιση του μύθου του Τάλου, τον συνδέει με γνώσεις τεχνικής για τον χαλκό.

Μεταγενέστερες σκέψεις θέλουν τον Τάλο παλαιό ηλιακό θεό που ξέπεσε σε ήρωα ή σε δημιούργημα του Ήφαιστου, κάτι που καταδεικνύεται από τη σχέση του με τη φωτιά, από την περιφορά στο νησί σε τακτά χρονικά διαστήματα (εποχές του χρόνου), από τον θάνατό του που προήλθε από τη Μήδεια, εγγονή του Ήλιου.

ΜΙΝΩΑΣ

Για τη διαμόρφωση του μύθου ενός ήρωα απαιτούνται σπουδαίοι γονείς, ξεχωριστή ανατροφή, έρωτες και συμπαράσταση των γυναικών, πόλεμοι, εύνοια των θεών αλλά και την ύβρη απέναντί τους· τέλος, έναν πολύ ξεχωριστό θάνατο. Αυτά τα στοιχεία θα παρακολουθήσουμε ξετυλίγοντας την ιστορία του Μίνωα.

Καταγωγή

Θεωρείται γιος του Δία και της Ευρώπης, με θνητό πατέρα τον άκληρο Αστέριο ή Αστερίωνα, βασιλιά της Κρήτης, ή γιος της Ευρώπης και του ίδιου του Αστερίωνα. Αδέλφια του ήταν ο Σαρπηδόνας και ο Ραδάμανθυς. Μεταγενέστεροι μυθογράφοι του απέδωσαν ως πατέρα τον πρίγκιπα της Κνωσού Ταύρο, ο οποίος, ύστερα από εκστρατεία στην Τύρο, έφερε την κόρη του βασιλιά, την Ευρώπη, αιχμάλωτη στην Κρήτη. Αυτός ο Ταύρος ίδρυσε και τη Γόρτυνα.

Ανάληψη της εξουσίας

Σύμφωνα με μια, μάλλον μεταγενέστερη, εκδοχή του μύθου η διαδοχή της εξουσία στα τρία αδέλφια έγινε ειρηνικά με κατανομή που είχε προαποφασίσει ο Αστέριος. Άλλοι πάλι λένε ότι η διαδοχή υπήρξε ταραχώδης. Ο Μίνωας θεωρούσε και υποστήριζε ότι οι θεοί τον προόριζαν για βασιλιά της Κρήτης. Απέδειξε την υπεροχή του και την προτίμηση που του είχαν οι θεοί, όταν εκείνοι πράγματι του έστειλαν ό,τι ζήτησε, όπως είχε προείπει ο Μίνωας στα αδέλφια του. Όταν δεήθηκε και προσέφερε θυσία στον Ποσειδώνα, του ζήτησε να στείλει ταύρο από τη θάλασσα, που θα τον θυσίαζε προς τιμή του. (Εικ. 71)Και ενώ η πράξη αυτή του Ποσειδώνα του εξασφάλισε αναίμακτα και αναντίρρητα την εξουσία, ο Μίνωας δε θυσίασε το ζώο· αντίθετα, το έστειλε στα κοπάδια του και λόγω της ομορφιάς του και για να διατηρήσει τη ράτσα του. Για την πράξη αυτή της υπέρβασης της θεϊκής εντολής, ο Μίνωας και η Κρήτη τιμωρήθηκαν, καθώς ο Ποσειδώνας ενέβαλε μανία στον ταύρο. Αυτόν τον ταύρο πρέπει να ερωτεύτηκε η Πασιφάη αργότερα και αυτόν τον ταύρο σκότωσε ο Ηρακλής ύστερα από εντολή του Μίνωα ή ως έναν από τους άθλους που του επέβαλε ο Ευρυσθέας.

Σύμφωνα με άλλη εκδοχή του μύθου μεταγενέστερων μυθογράφων ο Μίνωας πήρε χρησμό να περιμένει από τη θάλασσα σημάδι. Με πλοία και στρατό ήρθε από το Κρητικό πέλαγος ένας στρατηγός, ο Ταύρος, που ένωσε τις δυνάμεις του με του Μίνωα, ο οποίος με αυτόν τον τρόπο βρέθηκε με μεγαλύτερη ισχύ και ανέλαβε την εξουσία.

Οι έρωτες του Μίνωα

Από την ένωση του Μίνωα με την Πασιφάη (κόρη του Ήλιου και της Περσιήδας ή της Κρήτης) ή την Κρήτη (κόρη του Αστέριου) προέκυψαν τα εξής παιδιά: Δευκαλίων, Γλαύκος, Ανδρόγεος (ή Ευρυγύης), Κατρέας, Αριάδνη, Φαίδρα, Ακάλλη (ή Ακακαλλίδα), Ξενοδίκη. Έκανε όμως και πολλά νόθα παιδιά με διάφορες γυναίκες. Από τη Νύμφη Παρία (ή μια κοπέλα από την Πάρο) απέκτησε τον Ευρυμέδοντα, τον Χρύση, τον Νηφαλίωνα, τον Φιλόλαο.
Από τη Νύμφη ή βασίλισσα της Κέας Δεξιθέα απέκτησε τον Ευξάνθιο (ή Ευξάντιο).
Από άλλες γυναίκες απέκτησε άλλα παιδιά τα οποία γίνονταν ιδρυτές πόλεων έξω από την Κρήτη ή καταλάμβαναν διάφορες περιοχές. (Η ευγονία του Μίνωα ήταν η μυθική εξήγηση της εξάπλωσης της αυτοκρατορίας).
Μαρτυρείται ακόμη ο έρωτας του Μίνωα για τη Βριτόμαρτι, εγγονή της Δήμητρας. (Εικ. 72, 73) Της άρεζαν το κυνήγι και οι πορείες στα δάση και είχε επινοήσει το κυνηγετικό δίχτυ. Την ερωτεύτηκε ο Μίνωας που την κυνήγησε για εννιά μήνες. Την πρόφτασε σε ένα ακρωτήρι, όπου σε μυρτιά μπλέχτηκε το ρούχο της. Για να αποφύγει τον Μίνωα, έπεσε στη θάλασσα αλλά σώθηκε στα δίχτυα ψαράδων. (Εικ. 74, 75, 76) Τότε οι Κύδωνες, οι πιο παλιοί κάτοικοι της Κρήτης, την ονόμασαν Δίκτυννα, της αφιέρωσαν το Δικταίο όρος και τη λάτρεψαν σαν θεά. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, η κοπέλα ήταν κόρη του Δία. Από τη Φοινίκη έφτασε στο Άργος και ύστερα στην Κεφαλληνία, όπου οι ντόπιοι την ονόμασαν Λαφρία. Από εκεί πήγε στην Κρήτη. Για να σωθεί από τον Μίνωα κρύφτηκε σε δίχτυα ψαράδων. Ένας από τους ψαράδες, ο Ανδρομήδης, την πήγε στην Αίγινα. Όταν θέλησε να ενωθεί μαζί της, αυτή έτρεξε στο δάσος και χάθηκε. Αντί γι’ αυτήν βρήκαν ένα άγαλμά της. Κήρυξαν τον τόπο ιερό, την ονόμασαν Αφαία = άφαντη και τη λάτρεψαν σαν θεά. Στην ουσία έχουμε δύο θεότητες με κοινά χαρακτηριστικά και κοινό πρότυπο την Αστάρτη της Γάζας. Η Βριτόμαρτις και η Δίκτυννα στην ανατολική και δυτική Κρήτη αντίστοιχα ταυτίστηκαν σε ενιαία μινωική θεότητα. Η ζωή στο δάσος, τα τρεχάματα και τα κυνήγια, το πήδημα και το λουτρό στη θάλασσα ταιριάζουν στην Άρτεμη, τη Σελήνη και τις φάσεις της τη νύχτα. Επιπλέον, το δίχτυ ως όργανο μαγείας ανήκει στη Σελήνη. Αφαία, Λαφρία, Βριτόμαρτις, Δίκτυννα είναι τα επίθετα με τα οποία λατρευόταν η Άρτεμη σε διάφορα μέρη και η οποία απορρόφησε στην επίσημη λατρεία τις τοπικές λατρείες, μετατρέποντας τις τοπικές θεότητες σε νύμφες ακόλουθες της ολυμπιακής Αρτέμιδος (Ευρ., Ιφ. εν Ταύροις 126-131).
Οι Κρήτες δεν πίστευαν όσα καταμαρτυρούνταν για τον δίκαιο βασιλιά νομοθέτη Μίνωα, ούτε και ότι μια θεά θα σωζόταν ποτέ από τους ανθρώπους (Διόδωρος Σ., 5.76.4).
Ερωτεύτηκε, ή προσποιήθηκε και ξελόγιασε τη Σκύλλα, κόρη του βασιλιά των Μεγάρων Νίσου, χάρη στην οποία στάθηκε δυνατή η πολιορκία της πόλης. (Εικ. 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87)
Ερωτεύτηκε την Περίβοια, μία από τις πρώτες Αθηναίες υποψήφια θύματα του Μινώταυρου.
Του αποδίδεται και η ανακάλυψη της παιδεραστίας και ότι αυτός είχε απαγάγει τον Γανυμήδη, όχι ο Δίας. Την κρητική καταγωγή του μύθου μαρτυρούν ανάμεσα σε άλλους ο Πλάτωνας και ο Αθήναιος (Δειπν. 13.77.7), ενώ η ιστορία της αρπαγής του Γανυμήδη από τον Μίνωα στην Τροία και η αυτοκτονία του νέου στην Κρήτη από νοσταλγία για τους δικούς του και τον τόπο του διασώζεται στο λεξικό Σούδα. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, ο μύθος αποτελεί δικαιολογία για την απόλαυση των ηδονών από τους Κρήτες (ό.π.). Επιπλέον, στα ιστορικά χρόνια η μυητική ομοφυλοφιλία, με παιδευτικό περιεχόμενο και απώτερο σκοπό την κοινωνική ένταξη του νέου στους θεσμούς, πολιτικούς, στρατιωτικούς, θρησκευτικούς, θεωρούνταν κρητικό εφεύρημα του Μίνωα.
Λεγόταν και εραστής του Θησέα. Συμφιλιώθηκε μαζί του μετά την απαγωγή της Αριάδνης και σε ένδειξη ειλικρινούς συμφιλίωσης του έδωσε για σύζυγο τη δεύτερη κόρη του, τη Φαίδρα.
Στην αρχή της βασιλείας του ο Μίνωας δεν έκαμνε παιδιά, γιατί υπέφερε από αφροδίσιο νόσημα: έβγαιναν από το σώμα του ερπετά που έτρωγαν τα σπλάχνα κάθε γυναίκας που ξάπλωνε μαζί του (μνημειωμένη φρίκη από τη μετάδοση δερματικής ασθένειας που σε παρωχημένους χρόνους εξολόθρευσε φυλές). Μόνο η Πασιφάη δεν έπαθε τίποτε, γιατί ήταν κόρη του Ήλιου. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή του μύθου η Πασιφάη του έκανε μάγια, γιατί ο Μίνωας είχε πολλές ερωμένες. Έτσι, οι γυναίκες που πήγαιναν μαζί του τις καταβρόχθιζαν σκορπιοί και φίδια που έβγαιναν από το σώμα του. Τον γιάτρεψε η Πρόκρις, κόρη του βασιλιά της Αθήνας Ερεχθέα, που είχε καταφύγει στην Κρήτη για να γλυτώσει από την εκδίκηση του άνδρα της. Ο Μίνωας την ερωτεύτηκε και η Πρόκρις δέχτηκε να πάει μαζί του με αντάλλαγμα ένα κοντάρι που δεν έχανε ποτέ τον στόχο κι ένα σκύλο που δεν του ξέφευγε αγρίμι. Ύστερα τον θεράπεψε με ένα βότανο, το λεγόμενο «ρίζα της Κίρκης». Άλλες μαρτυρίες θέλουν την Πρόκριδα να χρησιμοποιεί δέρμα ή κύστη από αίγα, με το οποία έφτιαξε μια κύστηπου την έβαλε στον κόλπο μιας γυναίκας και την προφύλαξε, καθώς φίδια και άλλα ερπετά κρατήθηκαν εκεί και δεν διαχύθηκαν στον οργανισμό της. Ύστερα από αυτό ενώθηκε με την Πασιφάη και απέκτησαν παιδιά.

Μίνωας και Πασιφάη

Ο γάμος του με την Πασιφάη σημαδεύεται από δύο επεισόδια. Το ένα έχει να κάνει με την ασθένεια του Μίνωα, στην οποία αναφερθήκαμε πιο πάνω, το άλλο με τον αφύσικο έρωτα της Πασιφάης για τον ταύρο, καρπός του οποίου υπήρξε ο Μινώταυρος.

Πρόκειται για τον ταύρο που ανέδυσε ο Ποσειδώνας από τη θάλασσα, σημάδι της προτίμησης των θεών για τον Μίνωα στη διαμάχη που είχε με τους αδελφούς του Ραδάμανθυ και Σαρπηδόνα για την εξουσία. Όμως, ενώ η πράξη αυτή του Ποσειδώνα εξασφάλισε στον Μίνωα αναίμακτα και αναντίρρητα την εξουσία, ο Μίνωας δε θυσίασε το ζώο, όπως είχε υποσχεθεί· αντίθετα, το έστειλε στα κοπάδια του και λόγω της ομορφιάς του και για να διατηρήσει τη ράτσα του. Για την πράξη αυτή της υπέρβασης της θεϊκής εντολής, ο θεός εξαγρίωσε τον ταύρο, προκαλώντας καταστροφές, και αργότερα ενέβαλε έρωτα στην Πασιφάη για τον ταύρο. Λεγόταν ακόμη ότι ο έρωτας αυτός ήταν έργο της Αφροδίτης, που έτσι τιμώρησε την Πασιφάη, γιατί είχε περιφρονήσει τη λατρεία της θεάς, όπως ο Ιππόλυτος για τον οποίο ενέβαλε έρωτα στην κόρη της Πασιφάης Φαίδρα, αν και ήταν προγονός της. Κατά άλλους ο ασυγκράτητος έρωτας της Πασιφάης για τον ταύρο ήταν στην ουσία μια τιμωρία προς τον πατέρα της Ήλιο, καθώς αυτός αποκάλυψε στον Ήφαιστο τον παράνομο έρωτα της θεάς με τον Άρη.

Η Πασιφάη, στην απελπισία της για τον ανεκπλήρωτο έρωτά της, παρακάλεσε τον Δαίδαλο να τη βοηθήσει να ικανοποιήσει τον πόθο της. Ο Δαίδαλος κατασκεύασε ομοίωμα ξύλινης αγελάδας, κούφιας εσωτερικά, τόσο τέλειας και όμοιας με δαμάλα πραγματική που ο ταύρος ξεγελάστηκε. Από την παράδοξη αυτή ένωση του ταύρου και της Πασιφάης, γεννήθηκε ο Μινώταυρος, μισός ταύρος μισός άνθρωπος, που κατοικούσε στο Λαβύρινθο, έργο επίσης του Δαίδαλου, και τρεφόταν με ανθρώπινη σάρκα. (Εικ. 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108)

Οι απόγονοι του Μίνωα

Από τη σύζυγό του Πασιφάη ο Μίνωας απέκτησε πολλά παιδιά. Αναφέρονται οι εξής: Δευκαλίων, Γλαύκος, Ανδρόγεος (ή Ευρυγύης), Κατρέας, Αριάδνη, Φαίδρα, Ακάλλη (ή Ακακαλλίδα), Ξενοδίκη. Τα παιδιά του του έδωσαν εγγόνια και εκείνα άλλα παιδιά. Οι σημαντικότεροι είναι οι: Ιδομενέας, Μηριόνης, Απημοσύνη, Αλθαιμένης, Κλυμένη, Αερόπη, Καύνος, Βυβλίς, Κύδων, Ευλιμένη.

Τα αδέλφια του Μίνωα

Αδέλφια του Μίνωα ήταν ο Ραδάμανθυς και ο Σαρπηδών. Ενίοτε και ο Τάλος συγκαταλέγεται στα αδέλφια του.

Άσκηση της εξουσίας

Ο Μίνωας παρέλαβε από τον Δία το χρυσό σκήπτρο και τους νόμους με τους οποίους κυβέρνησε, αναθέτοντας την εφαρμογή τους στον Ραδάμανθυ στην πρωτεύουσα του κράτους και στον Τάλο στα χωριά. Κάθε εννιά χρόνια ο Μίνωας αποσυρόταν μόνος στην Ίδα, το σπήλαιο όπου γεννήθηκε και διασώθηκε ο Δίας στον Ψηλορείτη, στο κέντρο ακριβώς της Κρήτης σε υψόμετρο 1500μ. Εκεί συμβουλευόταν τον θεό ή άκουγε από τον ίδιο τους νόμους και τους έγραφε. (Εικ. 109) Το επίθετοεννέωρος που αποδόθηκε στον Μίνωα εξηγείται από την κάθε εννέα χρόνια ανανέωση του δικαίου ή γιατί ο Δίας υπήρξε ο δάσκαλός του από τότε που ο Μίνωας ήταν εννιά χρονών και για εννιά χρόνια του δίδαξε την τέχνη του κυβερνάν.^[10] Η δικαιοσύνη του στη ζωή τον έβαλε πιο πάνω από τους άλλους δύο δικαστές του κάτω κόσμου, τον Ραδάμανθυ και τον Αιακό, για τους νεκρούς της Ασίας και της Ευρώπης αντίστοιχα. (Εικ. 110, 111, 112, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122)

Η θαλασσοκρατία της Κρήτης στο Αιγαίο από τη δεύτερη χιλιετία συγκεντρώνεται όλη γύρω από τον Μίνωα και αποδίδεται σε αυτόν. Θεωρούνταν εφευρέτης της επακτηρίδας, ενός μικρού και ευκίνητου πλοίου, με το οποίο απάλλαξε το Αιγαίο από τους πειρατές, κατέστησε ευκολότερα τα ταξίδια και τις εμπορικές ανταλλαγές, καθιέρωσε την κυριαρχία των Κρητών στα πελάγη και επέβαλλε την ειρήνη. Παράλληλα, και εσωτερικές μεταρρυθμίσεις κατέστησαν δυνατή την επέκταση μέχρι την Καρία στην Ασία. Θεωρούνταν λοιπόν ότι ένωσε τους Κρήτες και τις 90 ή 100 πολιτείες της Κρήτης κάτω από το σκήπτρο του, έκτισε νέες, έκανε κέντρο την Κνωσό, εκπολίτισε τους Κρήτες. Με στόλο, ταχύτατο για την εποχή του, επεκτάθηκε στα νησιά του Αιγαίου και στα παράλια της Μ. Ασίας, απάλλαξε τις θάλασσες από τους πειρατές και τις άγριες φυλές τις έδιωξε προς το εσωτερικό της Ασίας· οι υπόλοιπες δέχτηκαν να κυβερνηθούν υπό τον Μίνωα. Εποίκισε έρημα νησιά, έχτισε πόλεις στις Κυκλάδες, όρισε σε αυτές τα παιδιά του ως ηγεμόνες, ίδρυσε αποικίες και εμπορικούς σταθμούς, τους Μινώες ή Μινωίδες. Ο Μίνωας, νομοθέτης, κυβερνήτης, θαλασσοκράτορας, κατακτητής, ήταν τελικά ο ιδρυτής ενός ιστορικού μορφώματος.

Το αποκεντρωμένο σύστημα απονομής της δικαιοσύνης και διατήρησης της τάξης, όπως περιγράφεται στον διάλογο Μίνως, με τον Ραδάμανθυ να εποπτεύει την απονομή της δικαιοσύνης στις πόλεις, τον Τάλο στην ύπαιθρο και τον Μίνωα γενικό επόπτη, βασιλιάς με δύο παρέδρους, αποτελεί δημιούργημα της κλασικής εποχής. Εξάλλου, κύρος αποκτούσαν νόμοι και συνήθειες που ανάγονταν σε ένα τιμημένο παρελθόν. Έτσι, ο Σχολιαστής Εις τον Πλάτωνος Γοργίαν (189, 28) σημειώνει: «Δι’ εὐλάβειαν τὴν περἰ τοὺς θεοὺς, οὐ μόνον τὸν κύνα καὶ ἓτερα ζῶα, ἀλλὰ καὶ φυτὰ, ὢμνυον, Ῥαδαμάνθυος τοῦτο καθηγησαμένου, ὥς φησι Σουΐδας· «Ῥαδαμάνθυος ὅρκος» ὁ κατὰ χηνὸς ἢ κυνὸς ἢ πλατάνου ἢ κριοῦ ἢ τινός ἄλλου τοιούτου… Τοιοῦτοι δὲ καὶ οἱ Σωκράτους ὅρκοι.

Ο Μίνωας στην Αθήνα

Όταν βασιλιάς της Αθήνας ήταν ο Αιγέας, ο Μίνωας έφτασε στον Σαρωνικό και πολιόρκησε Μέγαρα και Αθήνα για να εκδικηθεί τον φόνο του γιου του Ανδρόγεου.

Σε μεγάλες γιορτές με αγώνες που οργάνωσε ο Αιγέας (Παναθήναια) ο Ανδρόγεος πρώτευσε. Τότε ο βασιλιάς τον έστειλε να σκοτώσει τον άγριο ταύρο του Μαραθώνα, τον ταύρο που ο Ποσειδώνας έστειλε στον Μίνωα κι εκείνος δεν θυσίασε. Τον ταύρο έφερε δεμένο στον Ευρυσθέα ο Ηρακλής, κι εκείνος τον άφησε ελεύθερο, μέχρι που έγινε ο φόβος και ο τρόμος της περιοχής. (Εικ. 123, 124, 125, 126, 127) Ο Αδρόγεος δεν μπόρεσε να τον αντιμετωπίσει κι έχασε τη ζωή του στην Αττική. Άλλοι λένε ότι ο Ανδρόγεος υπήρξε θύμα συνωμοσίας του Αιγέα και του αδελφού του Νίσου, βασιλιά των Μεγάρων, στην Οινόη της Αττικής, στον δρόμο του Ανδρόγεου προς τη Θήβα. Άλλοι πάλι τον θέλουν θύμα του φθόνου των συναγωνιστών του στους αγώνες στη μνήμη του Λάιου. Οι Αθηναίοι πρόβαλαν αυτή την τελευταία εκδοχή της μη ενοχής τους στον φόνο, για να δείξουν ότι ο Μίνωας χτύπησε την πόλη χωρίς να είναι βέβαιος για την ενοχή τους.

Το νέο του θανάτου του γιου του βρήκε τον Μίνωα στην Πάρο, όπου θυσίαζε στις Χάριτες. Έφερε σε πέρας την τελετή πετώντας το στεφάνι και ζητώντας να σταματήσει ο αυλός (έτσι αιτιολογείται το τοπικό λατρευτικό έθιμο να θυσιάζουν στις Χάριτες χωρίς στεφάνια στα κεφάλια και χωρίς αυλό). Από εκεί ο Μίνωας έβαλε πλώρη για τον Σαρωνικό και κατάφερε να κυριεύσει τα Μέγαρα μόνο χάρη στον έρωτα που ενέπνευσε στην κόρη του Νίσου Σκύλλα ή επειδή τη δελέασε με κοσμήματα (υπαινιγμός στον πλούτο και την αισθητική της Κρήτης). Και την Αθήνα μπόρεσε να την κυριεύσει μόνο ύστερα από παρέμβαση του Δία που έστειλε λοιμό στην πόλη. (Εικ. 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 128) Το μαντείο που ρώτησαν είπε να πληρώσουν για τον φόνο του Ανδρόγεου την ποινή που θα όριζε ο Μίνωας. Κι εκείνος όρισε κάθε εννιά χρόνια, εφτά αγόρια και εφτά κορίτσια, τροφή για τον Μινώταυρο για όσο θα ζούσε το τέρας.

Την τρίτη φορά που οι Αθηναίοι έπρεπε να καταβάλουν τον φόρο, επειδή οι Αθηναίοι ήταν δυσαρεστημένοι με τον βασιλιά τους Αιγέα, ο γιος του Θησέας ζήτησε ο ίδιος να σταλεί στο νησί, ώστε να κατευνάσει τα πλήθη. Λεγόταν όμως ότι ο ίδιος ο Μίνωας επέλεγε τα θύματα και εκείνη τη φορά συμπεριέλαβε και τον Θησέα. Σε περίπτωση που κατάφερναν να μείνουν σώοι και να σωθούν από τον μειξογενή και περίεργο γιο του, όντας άοπλοι, θα τους επέτρεπε να γυρίσουν πίσω στην Αθήνα. Πάντως, η αδυναμία του Μίνωα να υποτάξει την Αθήνα μόνο με τις δικές του δυνάμεις, καθώς και η σκληρότητα που επέδειξε ως κατακτητής με την επιβολή τόσο αυστηρής ποινής υποβάλλουν το μεγαλείο του ηττημένου και τη δύναμη της πόλης ακόμη και στους πιο μακρινούς καιρούς της υπόστασής της. (Εικ. 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 136, 137, 138, 139, 140, 141, 142, 143, 144, 145, 146, 147, 148, 149, 150, 151)

Ο Μίνωας στην Κέα

Στη συνέχεια ο Μίνωας κατευθύνθηκε στην Κέα. Τρεις μέρες νωρίτερα ο Δίας έκαψε τους ανθρώπους του νησιού, και τον βασιλιά Δάμωνα, εκτός από την κόρη του Δεξιθέα, γιατί, όταν κάποτε ο Δίας επισκέφθηκε το νησί, μόνο η βασιλοπούλα τον φιλοξένησε πρόθυμα. Οι παλιοί κάτοικοι ήταν οι Τελχίνες, άγριοι άνθρωποι που έκαναν μαγείες και κατέστρεφαν με το κακό τους μάτι τα σπαρτά (η ασέβεια ως αιτία καταστροφής είναι στοιχείο προωθημένο από κάποιο θρησκευτικό κέντρο). Οι εκ των νήσων κακούργοι ανέστησαν υπ’ αυτού [του Μίνωος], λέει ο Θουκυδίδης. Από την ένωση του Μίνωα με τη Δεξιθέα γεννήθηκε ο Ευξάντιος ή Ευξάνθιος, ιδρυτής της Κορησού, της πρώτης πολιτείας πάνω στο νησί, και πατέρας του Μίλητου. Ο Σοφοκλής, που εισήγαγε τη λατρεία του Ασκληπιού στην Αθήνα, μετά τον θάνατό του λατρεύτηκε ως Δεξίων, επειδή δέχθηκε ή δεξιώθηκε τον θεό. Η Δεξιθέα λοιπόν μπορεί να είναι η τοπική βασίλισσα του προμινωικού πληθυσμού που πρώτη ασπάστηκε τη μινωική λατρεία. Ο Μίνωας άφησε εκεί τον μισό στρατό και στόλο του, κάτι που υποδηλώνει την πολιτική του εποικισμού του: όριζε προφυλακές στα έσχατα όρια της επικράτειάς του. Η ίδια τακτική βέβαια μπορεί να υποδηλώνει και την αρχή της αποδυνάμωσής του.

Ο Μίνωας στη Σικελία

Όταν ο τεχνίτης Δαίδαλος αναγκάστηκε να φύγει από την πατρίδα του Αθήνα και να καταφύγει στην Κρήτη, με την τέχνη του συνέβαλε στην τεχνολογική πρόοδο και την πολιτιστική ανάπτυξη που συνόδευε την πολιτική ακμή του νησιού. Κατασκεύασε παλάτια με πολυτελείς αίθουσες, αγάλματα, βωμούς, λουτρά, τον λαβύρινθο, (Εικ. 152, 153, 154) μαρμάρινο χοροστάσι όπου η Αριάδνη με τις φίλες της χόρευαν στις μεγάλες γιορτές του χρόνου^[11].

Όταν η Πασιφάη βοήθησε τον Δαίδαλο να δραπετεύσει από την Κρήτη, αυτός κατέφυγε στη Σικελία, που τότε ονομαζόταν Σικανία, στην πόλη Κάμικο ή Ίνικο, όπου αργότερα κτίστηκε ο Ακράγας, κοντά στον βασιλιά Κώκαλο που τον φιλοξένησε και τον προστάτεψε.^[12] Με στόλο και στρατό ο Μίνωας τον κυνήγησε από τόπο σε τόπο δείχνοντας ένα σαλιγκάρι και μια κλωστή και υποσχόμενος χρυσάφι σε αυτόν που θα περνούσε την κλωστή μέσα από το σαλιγκάρι. Ο βασιλιάς της Σικελίας Κώκαλος μέσω του Δαίδαλου τα κατάφερε, και αυτό αποκάλυψε τον τόπο όπου κρυβόταν ο τεχνίτης. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή η πρόκληση του Μίνωα προκάλεσε την αποκάλυψη της ταυτότητας του Δαίδαλου, καθώς ο τεχνίτης δεν άντεξε στον πειρασμό και μπήκε στη διαδικασία της επίλυσης του γρίφου. Πάντως, ο Κώκαλος, με προτροπή του Δαίδαλου, δέχτηκε να τον παραδώσει, αφού πρώτα φιλοξενούσε τον Μίνωα στο σπίτι του.

Θάνατος του Μίνωα

Μέσα στο λουτρό ο Μίνωας έπεσε νεκρός από τα χέρια των θυγατέρων του βασιλιά ύστερα από προτροπή του Δαίδαλου ή γιατί το αποφάσισαν μόνες τους. Στην πρώτη εκδοχή, ο Δαίδαλος τις συμβούλευσε ή να κρατήσουν τον Μίνωα περισσότερο στο ζεστό νερό ή να τον λούσουν με καυτό νερό ή με ζεματιστή πίσσα. Άλλη παραλλαγή θέλει τον Δαίδαλο, σε συνεννόηση με τις κόρες, να τρυπά την οροφή του λουτρού και από εκεί να χώνει ένα σωλήνα που έβγαινε πάνω ακριβώς από τον λουτήρα. Σε αυτόν διοχέτευσε καυτό νερό. Έτσι πέθανε ο Μίνωας. ^[13] Ο Κώκαλος παρέδωσε το πτώμα στους Κρήτες, λέγοντας ότι ο βασιλιάς γλίστρησε στο λουτρό. Εκείνοι τον έθαψαν επί τόπου σε διπλό τάφο: στον εσωτερικό χώρο τοποθέτησαν τη στάχτη του Μίνωα, ενώ μια δεύτερη αίθουσα ήταν ιερό της Αφροδίτης.^[14] Οι ντόπιοι έκαναν προσφορές στον τάφο χωρίς να ξέρουν ποιος ήταν θαμμένος εκεί. Τα οστά αποκαλύφθηκαν, όταν κτιζόταν ο Ακράγας και ο Θήρων γκρέμισε τον τάφο, αναγνωρίστηκαν από μια επιγραφή και στάλθηκαν στην Κρήτη.

Μετά τον θάνατο του Μίνωα τα παλικάρια του συγκρούστηκαν για την εξουσία και οι ντόπιοι έκαψαν τον στόλο τους. Μη μπορώντας να γυρίσουν στην Κρήτη έμειναν στη Σικελία. Κάποιοι έκτισαν κοντά στην Κάμικο την πόλη Ηράκλεια Μινώα (Εικ. 155, 156, 157), κάποιοι άλλοι την Εγγύιο, που αναπτύχθηκε περισσότερο, όταν έφτασαν εκεί άλλοι Κρητικοί μετά τον Τρωικό πόλεμο, με αρχηγό τον Μηριόνη. Όταν μαθεύτηκε ο θάνατος του Μίνωα στην Κρήτη, στάλθηκε μεγάλος στόλος για να πολιορκήσει την Κάμικο. Πέντε χρόνια κράτησε η πολιορκία χωρίς η πόλη να πέσει. Έπεσε και λοιμός και οι Κρητικοί έφυγαν, σκόρπισαν από την κακοκαιρία εδώ κι εκεί. Όσοι σώθηκαν, έφτασαν, ύστερα από θύελλα, στην Ιαπυγία, όπου ίδρυσαν την Υρία, ξέχασαν την πατρίδα τους κι έγιναν στεριανοί. Εσωτερικές διαμάχες υποχρέωσαν κάποιους να φύγουν. Αυτοί ζήτησαν χρησμό πού να εγκατασταθούν και το μαντείο όρισε τον τόπο όπου θα τους πρόσφεραν να φάνε χώμα και νερό. Στο Βοττία της Μακεδονίας παιδιά που έπαιζαν τους προσέφεραν «πλακούντια» με λάσπη. Εκεί και εγκαταστάθηκαν ύστερα από άδεια που πήραν από τον βασιλιά για να τους το επιτρέψει χωρίς να χρειαστεί να συγκρουστούν.

Ο μύθος εξασφάλισε ένα βολικό για τον βασιλιά Μίνωα θάνατο, που δεν θα μπορούσε να πεθάνει στο κρεβάτι του ούτε και να νικηθεί από κάποιον. Επιπλέον, ο θάνατός του μακριά από το νησί εξηγεί μυθολογικά τους κρητικούς εποικισμούς στη Σικελία.

Ο Μίνωας στις πηγές

Ηρόδοτος και Θουκυδίδης τόνισαν τη συμβολή του Μίνωα στη θαλασσοκρατία της Κρήτης. Όμως, η εικόνα αυτή διαφοροποιείται από τον 6ο αι. π.Χ. Οι τραγικοί ποιητές τον παρουσιάζουν άξεστο και βάρβαρο. Ο Πλούταρχος επεσήμανε το γεγονός:

Είναι όμως αληθινά βαρύ να μισείται κάποιος από μια πόλη που διαθέτει φωνή και έχει ποιητές. Και πράγματι, ο Μίνωας διαρκώς εξυβριζόταν και κακολογούνταν στα αττικά θέατρα και ούτε ο Ησίοδος που τον είπε «βασιλεύτατον» [ισχυρότατο βασιλιά] τον ωφέλησε, ούτε ο Όμηρος που τον αποκάλεσε «ὀαριστήν Διός» [συνομιλητή του Δία], αλλά επικράτησαν οι τραγικοί ποιητές που πέτυχαν ευρύτατα να διαδώσουν την κακή φήμη γι’ αυτόν από την εξέδρα και τη σκηνή, διακηρύσσοντας πως ήταν βίαιος και σκληρός. Ωστόσο, λεγόταν ότι ο Μίνωας υπήρξε βασιλιάς και νομοθέτης, ενώ ο Ραδάμανθυς δικαστής και επιτηρητής των νόμων που είχαν καθοριστεί από εκείνον [τον Μίνωα]. (Πλούτ., Βίος Θησέως 16)

Στον πλατωνικό διάλογο Μίνως ο Σωκράτης αναλύει αυτή την κακή φήμη του Μίνωα στα αττικά θέατρα, καθώς τις ύβρεις που εξακόντιζαν οι τραγικοί εναντίον του κρήτα βασιλιά:

ΕΤ. Γιατί, λοιπόν, Σωκράτη, έχει επικρατήσει αυτή η φήμη για τον Μίνωα, ως απαίδευτου και αγροίκου;

ΣΩ. Για τον λόγο που και συ, αν σωστά συλλογάσαι, θα παρατηρήσεις πως αν θέλεις να κερδίσεις καλή φήμη, όπως και κάθε άνθρωπος πρέπει να μη σε μισήσει κανένας ποιητής. Οι ποιητές μπορούν να επηρεάσουν τη φήμη κάποιου, οτιδήποτε κι αν πουν, είτε τον επαινέσουν είτε τον κατηγορήσουν. Το σφάλμα του Μίνωα ήταν ότι πολέμησε εναντίον αυτής της πόλης, όπου υπάρχει πολύ σοφία και κάθε λογής ποιητές που ασχολούνται και με τα άλλα είδη της ποίησης και με την τραγωδία.

[…] Απ’ όλα τα είδη της ποίησης η τραγωδία είναι το πιο ψυχαγωγικό και το πιο αγαπητό στον κόσμο. Με όργανο αυτήν, λοιπόν, επιτεθήκαμε εναντίον του Μίνωα και τον εκδικηθήκαμε για τους φόρους που μας είχε αναγκάσει να του πληρώνουμε. Αυτό ήταν το σφάλμα του Μίνωα· έγινε μισητός σε μας και γι’ αυτό του αποδώσαμε μια τόσο κακή φήμη. (Πλ. Μίνως 320e-321b)

¹⁰ Στους Νόμους του Πλάτωνα τα πρόσωπα που συνδιαλέγονται είναι τρεις ηλικιωμένοι άνδρες, ένας Αθηναίος, ο Κρητικός Κλεινίας και ο Σπαρτιάτης Μέγγιλος. Συναντιούνται στην Κνωσό και κατευθύνονται συζητώντας, καταρχάς για τους κρητικούς και σπαρτιατικούς νόμους, προς το ιερό του Δία στο βουνό Ίδη -εἰς τοῦ Διὸς ἄντρον καὶ ἱερὸν (Νόμοι 625b).

¹¹ Υπάρχει μια σύγχυση για το αν επρόκειτο για αρχιτεκτονική κατασκευή ή για πρόστυπο ανάγλυφο που αναπαριστούσε χορευτική σκηνή. Πάντως, ο Evans πίστεψε πως αναγνώρισε το χοροστάσι στην πλακοστρωμένη αυλή ΒΔ του ανακτόρου της Κνωσού.

¹² Είναι πιθανό ότι ίχνη από προϊστορικά μνημεία ανάλογα με τα μινωικά τροφοδότησαν τον μύθο με τη φυγή του Δαίδαλου στη Σικελία.

¹³ Οι απαρχές των ιαματικών λουτρών δεν μπορεί παρά στην αρχή να συνοδεύτηκαν από ατυχήματα. Οι μνήμες από αυτά συνδέθηκαν με ιστορίες γύρω από γνωστούς αδικοχαμένους ήρωες.

¹⁴ Ο διαχωρισμός αυτός θυμίζει τον διπλό χώρο στο Δικταίο άντρο αλλά και τάφο στην Κνωσό που το πάνω μέρος ήταν ναός και το κάτω τάφος.

ΤΕΛΟΣ ‘Α ΜΕΡΟΥΣ

της Δήμητρας Μήττα