Στο παρόν άρθρο καταγράφουμε τον μύθο της Μάρπησσας και τον προσεγγίζουμε με βάση την γεωμυθία. Τον αποσυμβολισμό δηλαδή μύθων με βάση ιστορικά, αρχαιολογικά και γεωεπιστημονικά δεδομένα και κριτήρια.
Ο μύθος της Μάρπησσας
Α 7,8 Εὔηνος μὲν οὖν ἐγέννησε Μάρπησσαν, ἣν Ἀπόλλωνος μνηστευομένου Ἴδας ὁ Ἀφαρέως ἥρπασε, λαβὼν παρὰ Ποσειδῶνος ἅρμα ὑπόπτερον. διώκων δὲ Εὔηνος ἐφ᾽ ἅρματος ἐπὶ τὸν Λυκόρμαν ἦλθε ποταμόν, καταλαβεῖν δ᾽ οὐ δυνάμενος τοὺς μὲν ἵππους ἀπέσφαξεν, ἑαυτὸν δ᾽ εἰς τὸν ποταμὸν ἔβαλε· καὶ καλεῖται Εὔηνος ὁ ποταμὸς ἀπ᾽ ἐκείνου.
Α 7,9 Ἴδας δὲ εἰς Μεσσήνην παραγίνεται, καὶ αὐτῷ ὁ Ἀπόλλων περιτυχὼν ἀφαιρεῖται τὴν κόρην. μαχομένων δὲ αὐτῶν περὶ τῶν τῆς παιδὸς γάμων, Ζεὺς διαλύσας ἐπέτρεψεν αὐτῇ τῇ παρθένῳ ἑλέσθαι ὁποτέρῳ βούλεται συνοικεῖν· ἡ δὲ δείσασα, ὡς ἂν μὴ γηρῶσαν αὐτὴν Ἀπόλλων καταλίπῃ, τὸν Ἴδαν εἵλετο ἄνδρα.
απόδοση:
Ο Εύηνος απέκτησε μια κόρη, τη Μάρπησσα, που ενώ ήταν μνηστή του Απόλλωνα, την άρπαξε ο Ίδας, ο γιος του Αφάρεα, με άρμα φτερωτό, που το πήρε από τον Ποσειδώνα. Ο Εύηνος τους καταδίωξε πάνω σε άρμα και έφτασε μέχρι τον ποταμό Λυκόρμα αλλά επειδή δεν μπορούσε να τους φτάσει, έσφαξε τα άλογα και έπεσε στον ποταμό· από εκείνον ονομάστηκε Εύηνος ο ποταμός. Ο Ίδας έφτασε στη Μεσσήνη, αλλά τον βρήκε ο Απόλλωνας και του πήρε την κόρη. Κι εκεί που μάχονταν ποιος θα την παντρευτεί, ο Δίας μπήκε στη μέση και τους χώρισε και προέτρεψε την κόρη να διαλέξει με ποιον θέλει να μείνει· εκείνη, από φόβο μήπως ο Απόλλωνας την εγκαταλείψει όταν γεράσει, διάλεξε για άντρα της τον Ίδα.
Ο Ίδας της Ελληνικής Μυθολογίας
Κάποτε, ο Ίδας έτυχε να περάσει από τη μακρινή Αιτωλία. Εκεί, στο ιερό της «Ορτυγίας Αρτέμιδος», επάνω στο όρος Χαλκίς της Αιτωλίας, γινόταν μια γιορτή αφιερωμένη στη θεά Άρτεμη και στο πλήθος που ήταν συγκεντρωμένο γύρω από το ναό, ο Ίδας διέκρινε μια πανέμορφη κοπέλα να χορεύει μαγευτικά. Την έλεγαν Μάρπησσα και ήταν κόρη του Βασιλιά της Αιτωλίας, του Εύηνου. Ο Ίδας μαγεύτηκε τόσο πολύ από την ομορφιά της Μάρπησσας και τον θεσπέσιο χορό της, και αποφάσισε να την κλέψει, να την οδηγήσει στη Μεσσηνία και να την παντρευτεί.
Η αρπαγή της Μάρπησσας
Ωστόσο και ο θεός Απόλλωνας ενδιαφερόταν να παντρευτεί την όμορφη Μάρπησσα μιας και είχε κι αυτός γοητευτεί από αυτήν, κάποια άλλη φορά που την είχε δει στο παρελθόν. Θύμωσε λοιπόν που την άρπαξε ο Ίδας και ανέβηκε στο άρμα του με τα φτερωτά άλογά του και έφτασε στη Μεσσηνία. Σταμάτησε ο Απόλλωνας το άρμα του δίπλα στου Ίδα και του ζήτησε να του παραχωρήσει τη Μάρπησσα για να την παντρευτεί. Ο Ίδας όμως αρνήθηκε και σύντομα οι δύο άντρες άρπαξαν το δόρυ και την ασπίδα τους και ξέσπασε μια τρομερή μονομαχία μεταξύ τους. Ο Απόλλωνας ήταν θεός αλλά και ο Ίδας επίσης πολύ δυνατός και μπορούσε να αποκρούει όλα τα χτυπήματα του Απόλλωνα.
Παραλλαγές του μύθου
Η κόρη της Μάρπησσας
ἤτοι ὃ μητρὶ φίλῃ Ἀλθαίῃ χωόμενος κῆρ κεῖτο παρὰ μνηστῇ ἀλόχῳ καλῇ Κλεοπάτρῃ κούρῃ Μαρπήσσης καλλισφύρου Εὐηνίνης Ἴδεώ θ’, ὃς κάρτιστος ἐπιχθονίων γένετ’ ἀνδρῶν τῶν τότε
Απεικονίσεις, αναφορές και αρχαιολογικά ευρήματα που σχετίζονται με τον μύθο της Μάρπησσας
Αναφορές
Ο Παυσανίας στα Ηλιακά του αναφέρει την Λάρνακα του Κυψέλου όπου επάνω της απεικονιζόταν η επανάκτηση της Μάρπησσας από τον Ίδα σε βάρος του Απόλλωνα, ενώ την αναπαράσταση συνόδευαν και εξάμετροι στίχοι
Ευρήματα
Σε δύο αττικές αγγειογραφίες απεικονίζεται ο Δίας να διευθετεί τη διαφορά του Ίδα και του Απόλλωνα σχετικώς με τη Μάρπησσα ενώ σε ετρουσκικό καθρέφτη, η Μάρπησσα στέκεται ανάμεσα στον Απόλλωνα και τον Ίδα.
Κρατική αρχαιολογική συλλογή της Γερμανίας (Τεμ. 2417, πηγή)
Απεικονίσεις
Από αριστερά: Απόλλων, Άρτεμις, Ποσειδών, Μάρπησσα και Ίδας
RII.1-0102, Wilhelm Heinrich Roscher (Göttingen, 1845- Dresden, 1923), Ausfürliches Lexikon der griechisches und römisches Mythologie, 1884. (πηγή)
Γεωμυθική προσέγγιση του μύθου
Εν ολίγοις αν κρατήσουμε σαν πληροφορίες:
α) τους τόπους καταγωγής των ηρώων,
β) την σχέση ειδικών τόπων με συγκεκριμένους θεούς,
γ) τα θρησκευτικά σύμβολα,
δ) το μοτίβο δράσης και
ε) τα υλικά των μαχών μεταξύ των ηρώων
παίρνουμε:
α) Αιτωλία, Μεσσηνία
β) Αιτωλία: Εύηνος, Μεσσηνία: Ίδας, Απόλλων: Σπάρτη, Δίας: Μυκήνες
γ) θεά Άρτεμις, κυνήγι
δ) αρπαγή, μονομαχία
ε) δόρυ, ασπίδα, αρματοδρομίες
και τότε ο αρχικός μύθος μας λέει:
Οι Μεσσήνιοι έκαναν φαίνεται, επιδρομή κατά των Αιτωλών στην κοιλάδα του Εύηνου όπου λατρευόταν η Γουρούνα-μητέρα (η Γουρούνα ήταν ανέκαθεν γονιμικό σύμβολο και σύμβολο καλοτυχίας λόγω των πολλών μωρών-γουρουνάκια που έκανε. Ακόμα και η σπειροειδής ουρά της ενδέχεται να είναι η πηγή της σπείρας ώς σύμβολο καλής τύχης) και άρπαξαν την κληρονόμο, τη Μάρπησσα («κλέφτρα» ή «λαίμαργη»).
Τα άλογα του θυσιάζονταν ως προοίμιο στην εγκατάσταση του καινούριου βασιλιά. Ο πνιγμός του Εύηνου είναι πιθανώς παρερμηνεία, δείχνει τον Ίδα να εξαγνίζεται πριν από τον γάμο και ύστερα να οδηγεί θριαμβικά το άρμα της βασίλισσας.
Η άγνωστη Μάρπησσα της Τεγέας
Το πολιτικό-στρατιωτικό θέατρο επιχειρήσεων της Αρχαίας Ελλάδας και κυρίως της περιοχής της Αρχαίας Πελοποννήσου συντίθεται από:
– συνεχείς συγκρούσεις για την απόκτηση εδαφών και την ισχυροποίηση της επικυριαρχίας, και
– συνεχείς δημιουργίες συμμαχιών μεταξύ πόλεων-κρατών που είχαν συνήθως ως αποτέλεσμα αφενός τη διαιώνιση ενός συνεχιζόμενου για πολλές δεκαετίες εμφύλιου πολέμου
Παροιμιώδης έχει μείνει στην Ιστορία, η επίθεση των Σπαρτιατών στην πόλη της Τεγέας, για τα αντίθετα από τα προσδοκώμενα εκ μέρους των εισβολέων αποτελέσματα, περί τα 790 π.Χ., όταν βασιλιάς της Αρκαδίας ήταν ο Πολυμήστωρας, ο γιος του Αιγηνήτη.
Οι Σπαρτιάτες κατευθυνόμενοι από αλαζονικά κίνητρα, επιτίθονταν συχνά στην Αρκαδική πόλη της Τεγέας, εποφθαλμιώντας τα εύφορα εδάφη της πόλης αυτής. Κατά τη χρονική περίοδο που προαναφέρθηκε, ο Σπαρτιάτης βασιλιάς Χάριλος, (υιός του Πολυδεύκη, αδερφού του γνωστού νομοθέτη της Σπάρτης Λυκούργου) σχεδιάζει επίθεση κατά των συνορευόντων Τεγεατικών Εδαφών. Θέλοντας μάλιστα να εξασφαλίσει τη Θεία εύνοια, ζήτησε από το Μαντείο των Δελφών, χρησμό σχετικά με την έκβαση της πιθανής εισβολής.
αλλά καταφρονήσαντες Αρκάδων κρεσσοντες
είναι εχρηστηριάσαντο εν Δελφοίσι
επί πάση τη Αρκάδων Χώρη
Και η Πυθία του έδωσε τον εξής χρησμό:
απόδοση:
Η σπαρτιατική αλαζονεία, τυφλώνοντας τους μέλλοντες εισβολείς, οδήγησε στην κατά το δοκούν, ερμηνεία του δοθέντος χρησμού. Οι Σπαρτιάτες ακούγοντας το χρησμό της Πυθίας, πίστεψαν δηλαδή ότι θα επικρατούσαν με ευκολία έναντι των Τεγεατών και ως αποκορύφωμα της έπαρσής τους, πήραν μαζί τους αλυσίδες (κατά τον Ηρόδοτο) για να αλυσοδέσουν τους Τεγεάτες ως σκλάβους.
Ωστόσο το αποτέλεσμα της μάχης ήταν διαφορετικό από το αρχικώς αναμενόμενο.
απόδοση:
Κατά τη διάρκεια της μάχης και ενώ η έκβαση της, ήταν αμφίρροπη, διαδραματίστηκε κάτι το πρωτοφανές και αξιοθαύμαστο. Από το λόφο Φυλακτρίδα, όπου ήταν χτισμένη η Ακρόπολη της Τεγέας, εξόρμησαν με ενθουσιασμό και γενναιότητα , οι Τεγεάτισσες και με την συμβολή τους, βοήθησαν στην αλλαγή της πορείας της μάχης υπέρ των αμυνομένων Τεγεατών Ανδρών. Κατά τον Ηρόδοτο, η Τεγεάτισσα Χοίρα ήταν αυτή που επέδειξε τη μεγαλύτερη γενναιότητα. Οι Τεγεάτες καταφέρνουν λαμπρή νίκη κατά των εισβολέων. Αλυσόδεσαν μάλιστα τους Σπαρτιάτες με τις αλυσίδες που οι ίδιοι είχαν μεταφέρει για τον εξανδραποδισμό των Αρκάδων Τεγεατών. Ο ίδιος ο βασιλιάς Χάριλος, αντιμετωπίστηκε διαφορετικά από το υπόλοιπο σπαρτιατικό στράτευμα. Τον άφησαν ελεύθερο , χωρίς να απαιτήσουν λύτρα, εξ΄ αιτίας του όρκου που είχαν κάνει οι Λακεδαιμόνιοι προς τους Τεγεάτες ότι δε θα εκστράτευαν στο μέλλον εναντίον τους.
Στην Τεγεάτισσα Χοίρα, αποδόθηκε ο τίτλος Μάρπησσα (από το ρήμα Μάρπτω = συλλαμβάνω, πιάνω, αιχμαλωτίζω), η οποία κατά την παράδοση ήταν εκείνη η οποία αιχμαλώτισε το Σπαρτιάτη Χάριλο. Ο Παυσανίας γράφει ότι είδε τις αλυσίδες, με τις οποίες ήταν δεμένοι οι Λακεδαιμόνιοι αιχμάλωτοι, ενώ έσκαβαν την πεδιάδα της Τεγέας, καθώς και τα όπλα της Τεγεάτισσας Μάρπησσας, που ονομαζόταν Χοίρα, ανάμεσα στα αναθήματα του ναού της Αλέας Αθηνάς.
Σε ανάμνηση της νίκης τους αυτής, οι Τεγεάτισσες τοποθέτησαν στην αγορά της Τεγέας το άγαλμα του Γυναικοθοίνος Άρεως τον οποίο ονόμασαν κατά αυτόν τον τρόπο, για να τιμήσουν το θεό Άρη και καθιερώθηκαν τα επονομαζόμενα αλώτια (άλωσις) που ετελούντο στο στάδιο, πλησίον του ναού της Αλέας Αθηνάς. Οι Αρκάδες δεν λησμόνησαν να προσφέρουν ευχαριστίες και ως προς το Μαντείο των Δελφών, όπου χάρισαν πολλά λάφυρα των ηττημένων καθώς και τα αγάλματα του Απόλλωνα και της θεάς Νίκης, τα οποία φιλοτεχνήθηκαν από τον γλύπτη Αντιφάνη.
Η σύνδεση με το νησί της Πάρου
Από paros-onomata.blogspot.gr διαβάζουμε:
Έλαβε το όνομα Μάρπησσα από το ομώνυμο όρος στο κέντρο της Πάρου (σημ. Άγ. Πάντες) το 1834 επί της Βασιλείας του Όθωνα όπου έγινε το ίδιο έτος Δήμος. Σε παλιότερες μαρτυρίες αναφέρονταν ως χωριά του Κεφάλου. Από σφραγίδα του 1820 αναφέρεται ως Κηπίδος (ίσως να εννοεί τους κήπους και τα περιβόλια της περιοχής). Στην τοπολαλιά παρέμεινε να λέγεται Τσιπίδος ή Τζιπίδος αλλά και Τρίποδες.
Η παρούσα έρευνα έγινε το 2012 με αφορμή το φεστιβάλ:
που λαμβάνει χώρα κάθε χρόνο στο μαγικό χωριό της Μάρπησσας Πάρου.
Ευχαριστώ προσωπικά τα κορίτσια της διοργάνωσης για την έμπνευση.
_________________________________________________________________________________
Κείμενο – Έρευνα:
Θεοδοσόπουλος Δημήτρης, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.
Πηγές:
Ιστοσελίδες
1. http://art-hellas.blogspot.gr/2013/03/blog-post_3673.html
4. http://omiriki-ereuna.blogspot.gr/p/blog-page_2325.html
6. http://invenio.lib.auth.gr/record/114836/files/result_file.pdf?version=1
7. https://www.academia.edu/19806833/Η_ΜΑΡΠΗΣΣΑ_ΣΤΗΝ_ΕΛΛΗΝΙΚΗ_ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ, Θεοδοσόπουλος Δημήτης, 2013
8. http://paros-onomata.blogspot.gr/
Βιβλία:
1. Παυσανία Αρκαδικά, Κάκτος
2. Παυσανία Ηλιακά, Κάκτος
3. Ομήρου Ιλιάς, Ιδεοθέατρον, Γεωργιάδης
4. Ρόμπερτ Γκρέιβς – Ελληνικοί Μύθοι, Κάκτος
5. Ιστορίαι (Ηροδότου)/Κλειώ, Κάκτος
6. Το μυθολογικό παράδειγμα του Μελεάγρου στο Ι της Ιλιάδας, Πολίτου Βασιλική Χαρίλαου, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Φιλολογίας, 2009
ΑΡΧΑΙΩΝ ΤΟΠΟΣ 